Paphiopedilum vietnamense – Lan Hài Bóng

Paphiopedilum vietnamense là một trong những loài Lan Hài đẹp kỳ lạ nhất với lá có đốm khảm và hoa to, màu tím hay đỏ hồng. Loài này có một mối quan hệ rất gần gũi với P. delenatii sống trong một khu vực núi rất hẹp của nam Việt Nam. Ngoài việc phân các về mặt địa lý, hai loài này còn khác nhau rất rõ ràng về hình dáng bao hoa và lá.

Mô tả

Cỏ mọc trên đá, đôi khi mọc trên đát với 3-5 lá mọc thành 2 hàn. Lá dai như da, từ hình trứng tới hình bầu dục thuôn, chóp tù với hai thùy không bằng nhau, dài 8-17(20) cm, rộng 2,5-7cm, có đốm khảm xanh lá cây thẫm và xanh xám bóng, đôi khi có mép trắng trong dễ thấy, có đốm tím và gờ lồi sắc ở mặt dưới, nhẵn hoặc có lông rìa trắng thưa thớt ở gốc. Cụm hoa dựng đứng, 1-2 hoa, cuống dài 15-25cm, đường kính 4mm, tím tía hoặc nâu tía, có lông trắng hoặc nâu sáng dày đặc, lá hoa hình trứng rộng, nhọn, gập đôi, dài 1,8-3cm, rộng 1,6-2cm, xanh lá cây nhạt có đốm tím rất đẹp. Hoa rất to so với kích thước của cây, rộng 10-12cm, cao 8-9cm, lá đài trắng hoặc hồng có đốm hồng tía về chóp, cánh hoa trắng, hồng hoặc tía thẫm có đốm tím ở hai phân ba tới ba phần tư về chóp, môi trắng, hồng hoặc tía với một vết tím thẫm ở phía trước đặc biệt là quanh mép, có đốm tím thẫm ở trong; nhị lép to, vàng chanh, trắng ở mép với phần giữa xanh oliu; cuống hoa và bầu dài 2,5-2,8cm, xanh-vàng nhạt có điểm tím rất đẹp, có lông trắng dày đặc.Lá đài lưng thẳng, hơi uốn ngược lại ở mép bên, từ hình bầu dục tới hình trứng ngược, nhọn và có rành tới chóp, dài 4,2-5,1cm, rộng 2,5-3cm, có lông tơ trắng ở mặt ngoài, có cạnh ở phía ngoài. Lá đài hợp từ hình bầu dục tới hình trứng, 2 răng, dài 3-4,6cm, rộng 3-3,3cm, có lông tơ ở mặt ngoài, mép có lông trắng, có cạnh ở phía ngoài mặt bên, cánh hoa cong vào trong hoặc quay xuống, hình bầu dục thuôn tới hình trứng ngược, tù cho tới tròn ở chóp, dài 5-6cm, rộng 3,3-4,5cm, có lông tơ mịn ở 2 mặt, lông tơ trắng ở gốc, phần dưới của mép bên đôi khi uốn cong rõ rệt. Môi gần giống mỏ vẹt, hình lọ sâu, gân tròn, dài 3,5-4cm, rộng 2,5-4cm, loe ra ở gốc, với mép đỉnh cong vào trong và có rãnh dọc theo gân. Cột nhị nhụy ngắn, dài 5-7mm, nhị lép lồi, hình thoi hoặc hình mũi tên, cụt đầu, có lông ria trắng ở mép, dài 17-25mm, rộng 15-20mm, cong về chóp; núm nhụy hình thìa.

Phân bố

Tỉnh Thái Nguyên

Sinh thái

Rừng nguyên sinh rậm, thường xanh, ẩm, cây lá rộng trên núi đá vôi kết tinh bị bào mòn, cao từ 350-550m.

Thời gian nở hoa trong thiên nhiên

Tháng 3

Giới thiệu

Paphiopedilum vietnamense là một trong những loài Lan Hài đẹp kỳ lạ nhất với lá có đốm khảm và hoa to, màu tím hay đỏ hồng. Loài này có một mối quan hệ rất gần gũi với P. delenatii sống trong một khu vực núi rất hẹp của nam Việt Nam. Ngoài việc phân các về mặt địa lý, hai loài này còn khác nhau rất rõ ràng về hình dáng bao hoa và lá. Paphiopedilum vietnamese có lẽ là loài có phạm vi phân bố hẹp nhất trong số các loài Lan đặc hữu của Việt Nam. Lịch sử của sự phát hiện và sự khai thác tiếp theo dối với loài Lan nổi tiếng này ở Việt Nam là một ví dụ đáng buồn về tốc độ tàn phá tài nguyên thiên nhiên của những kẻ buôn lan bất hợp pháp.

Lịch sử

Việc phát hiện ra Paphiopedilum vietnamense có liên quan tới các hoạt động của một công ty thương mại cổ phần Việt Nam-Nhật Bản gần Hà Nội. Vào tháng 6 năm 1997, sau khi được thành lập, công ty này đã tổ chức thu mua các loài Paphiopedilum của Việt Nam một cách rộng rãi bằng cách lôi kéo các người dân địa phương trên khắp bắc Việt Nam cùng tham gia. Mẫu vật đầu tiên của Paphiopedilum vietnamense được tìm thấy nằm giữa một số lượng khổng lồ các loài Lan Hài Paphiopedilum được thu từ ngoài thiên nhiên và tập trung tại vườn ươm của công ty vào tháng 5-6 năm 1998. Một tháng sau đó, rất nhiều cây của loài này đã xuất hiện trên chợ đen quốc tế do bị những người buôn lan xuất khẩu một cách bất hợp pháp sang rất nhiều nước. Từ những quan sát các cây trong vườn ươm của công ty và những vườn khác ở Đài Loan, Châu Âu, Nhật Bản và Hoa Kỳ cho thấy hàng nghìn cây Paphiopedilum vietnamense đã được thu mua ngay khi nó mới được phát hiện.

Cây Paphiopedilum vietnamense đầu tiên ra hoa tại vườn ươm tư nhân bên ngoài lãnh thổ Việt Nam đã tạo cơ sở cho việc mô tả loài này. Cùng một thời gian, đã có một vài tên được công bố như P. vietnamense (Gruss & Perner, 1999a), P. hilmari (Senghas 7 Schettler, 1999a) và P. mirabile (Cavestro & Chiron, 1999). Tên Paphiopedilum vietnamense được ưu tiên hơn các tên khác vì được công bố sớm hơn một tuần hoặc một tháng. Tất cả các tên này đều dựa trên những cây được thu từ thiên nhiên và được xuất khẩu bất hợp pháp ra khỏi Việt Nam. Tất cả những cây Paphiopedilum vietnamense xuất hiện trên thị trường quốc tế chắc chắn đều bắt nguồn từ cùng một nơi. Tuy nhiên, thông tin về nơi mọc tự nhiên của loài này còn bị nghi ngờ. Những người dân địa phương thu mẫu để bán và những người buôn Lan bất hợp pháp đã giữ bí mật về nguồn gốc tự nhiên của loài này. Theo các tác giả của những tên đã được liệt kê ở trên nguồn gốc của chúng được cho là từ vùng núi đá vôi của tỉnh Cao Bằng, Hà Giang hay khu vực bắc của tỉnh Tuyên Quang.

Một lượng lớn Paphiopedilum vietnamense được xuất khẩu là một bằng chứng rõ ràng nhất cho thấy loài đặc hữu vô cùng hiếm này của Việt Nam đang đứng trên bờ vực tuyệt chủng ngoài thiên nhiên do việc thu mẫu ồ ạt nhằm mục đích thương mại. Được tài trợ của Tổ chức Bảo tồn Động thực vật Hoang dã Quốc Tế(FFI) và Quỹ Khoa học Quốc gia Hoa Kỳ(USA. NSF), Averyanov và Phan Kế Lộc đã tiến hành các cuộc điều tra dài ngày tại các tỉnh thuộc phía Bắc Việt Nam vào năm 2001 nhằm phát hiện quần thể tự nhiên của Paphiopedilum vietnamense. Cuối cùng thì loài này đã được tìm thấy với số lượng vô cùng ít ỏi ở một khu rất nhỏ hẹp trên các dãy núi đá vôi thấp thuộc trung tâm tỉnh Thái Nguyên. Khu phân bố nguyên sinh của chúng không vượt quá 60-80km2. Đây là một ví dụ rất hay về tính đặc hữu hẹp của một vài loài của hệ thực vật Việt Nam.

Xí nghiệp khai thác chì lâu đời nhất ở đất nước này năm gần nơi Paphiopedilum vietnamense mọc. Người Pháp đã khai thác quặng ở đây trong nhiều năm. Khu vực này rất dễ đến và loài cây nổi bật này có lẽ chắc chắn phải được người Pháp biết đến từ trước. Rất có thể là thông tin đầu tiên về loài Lan Hài có hoa màu hồng ở bắc Việt Nam là dựa trên loài này.

Thông qua những cuộc thảo luận với dân địa phương, chúng tôi khám phá ra toàn cảnh việc thu mẫu Paphiopedilum vietnamense trong những năm gần đây. Việc thu mẫu không thể kiểm soát được gia tăng một cách nhanh chóng do người dân địa phương phối hợp với những người buôn Lan bắt đầu tiến hành chỉ vài ngày sau khi loài này được phát hiện. Theo những người dân địa phương thu mẫu để bán, loài Paphiopedilum vietnamense phổ biến và phong phú ở nhiều nơi trong khu vực hẹp này trước khi xảy ra thu mua. Chúng mọc thành các đám lớn với rất nhiều cây có hoa có thể gặp dễ dàng ở không xa làng xóm và đường mòn.

Trong suốt năm 1998, một số lượng lớn P. vietnamense đã được những người buôn Lan thu mua với giá 1-2 đô la Mỹ cho 1 kg. Trong 2 năm tiếp theo phần lớn quần thể Paphiopedilum vietnamense đã bị hủy diệt do việc thu mẫu quá mức trong khu vực phân bố tự nhiên có một diện tích nhỏ của nó. Chỉ còn một vài cây sót lại được tìm thấy sau các cuộc tìm kiếm quy mô của người dân địa phương vào năm 2001 và đã được rao bán. Cũng trong đợt nghiên cứu năm 2001 chỉ có một vài cây giống con đã được tìm thấy ở khu vực này và chúng chắc sẽ bị thu để bán trong một tương lai gần do được định giá cao. Bằng cách này, “Những người yêu lan” nước ngoài giàu có tiếp tục phá hoại nốt những quần thể cuối cùng của loài Lan quý hiếm này. Hiện tại, Việt Nam thiếu biện pháp để ngăn chặn tình trạng này. Thật đáng tiếc là nếu không có những hành động bảo vệ có hiệu quả và kịp thời thì loài Paphiopedilum vietnamense sẽ trở nên tuyệt chủng ở ngoài thiên nhiên trong tương lai vô cùng gần.

Nơi sống

Paphiopedilum vietnamense mọc ở khu vực có khí hậu nhiệt đới gió mùa với một mùa đông lạnh và một mùa hè nóng ẩm. Mùa đông tương đối khô với thời kỳ khô hạn 4-5 tháng, kéo dài từ tháng 11 đến tháng 2 hoặc 3, điển hình cho các núi ở đất thấp của khu vực này. Mùa hè ở đây ẩm với lượng mưa cao nhất vào các tháng 6, 7, 8. Lượng mưa trung bình năm vào khoảng 2050mm nhưng lượng mưa ở sườn nam và sườn đông nam, nơi Paphiopedilum vietnamense mọc thường cao hơn, có thể đạt tới 2200-2500mm. Thảm thực vật nguyên sinh rất ẩm ở đây đã cho thấy nơi sống của Paphiopedilum vietnamense có độ ẩm cao hơn so với bình thường. Chế độ nhiệt ở khu vực này thể hiện sự phân mùa rõ rệt. Mùa đông với nhiệt độ khá lạnh kéo dài từ tháng 11 đến tháng 4, xuống thấp tới khoảng 14-16 độ C. Mua phùn kéo dài rất phổ biến từ đầu tháng 2 đến cuối tháng 3. Mùa hè rất nóng và ẩm, nhiệt độ cao nhất có thể tới 35-40 độ C nhưng thường thì nhiệt độ trung bình mùa hè vào khoảng 26-27 độ C.

Đa phần các quần thể Paphiopedilum vietnamense sống ở nơi râm mát, chủ yếu ở sườn bắc dốc và ở những vách cao 350-450m của những dãy núi đá vôi có đỉnh cao nhất 500-600m. Đá ở đây là đá vôi trắng thuần hoặc đen, kết tinh kiểu cẩm thạch, cứng, bị bào mòn nhiều và chính chúng đã tạo nên cảnh quan đá vôi cacxto hùng vĩ với vô số những hố, hang, hẻm núi rất hẹp và sâu.

Những người dân thu mẫu địa phương nhận thấy rằng Paphiopedilum vietnamense ưa sống trên đá vôi trắng tinh khiết hơn trên những loại đá vôi có vết xám hay đen xám. Theo thông tin của họ thì hơn 80% cây được thu mẫu mọc trên đá vôi trắng tinh khiết và chưa đến 20 % trên đá có chưa oxit kim loại. Rất ít cá thể Paphiopedilum vietnamense được tìm thấy ở độ cao trên 450m và càng ít hơn ở những sườn dốc lộ sáng gần đỉnh và những vách được bao phủ bởi những quần xã rừng tre nứa thứ sinh.

Theo Lan Hài Việt Nam

---

XEM THÊM CÁC LOÀI HOA LAN KHÁC: